Tại sao hội chứng ruột kích thích gây sút cân? Phân tích 5 cơ chế tiềm ẩn, dấu hiệu tiềm ẩn nguy cơ

Nhiều bệnh nhân ghi nhận hội chứng ruột kích thích gây sút cân, kèm theo rối loạn đại tiện, đầy hơi và đau bụng. Đây là biểu hiện cho thấy cơ thể không dung nạp dinh dưỡng bình thường. Vậy hội chứng ruột kích thích gây sút cân có thật sự nguy hiểm? Bài viết này sẽ đi sâu vào 5 cơ chế khoa học khiến IBS gây sụt cân, hướng dẫn nhận biết các dấu hiệu cần tầm soát bệnh lý nguy hiểm và đề xuất chiến lược dinh dưỡng tối ưu để kiểm soát triệu chứng.

I. Tại sao hội chứng ruột kích thích gây sút cân?

Sút cân là một trong những biểu hiện mà nhiều người mắc hội chứng ruột kích thích (IBS) thường gặp phải. Tình trạng này không chỉ đơn thuần do ăn uống kém mà còn liên quan đến nhiều cơ chế phức tạp trong hoạt động của đường tiêu hóa. Một số nguyên nhân chính bao gồm:

1. Giảm hấp thu dinh dưỡng

Tiêu chảy mãn tính (đặc biệt trong IBS-D) khiến thức ăn di chuyển quá nhanh, cơ thể không đủ thời gian để tiêu hóa và hấp thu các chất dinh dưỡng đa lượng, đặc biệt là chất béo và các vitamin tan trong dầu (A, D, E, K). Đây là nguyên nhân trực tiếp dẫn đến thiếu hụt calo và sụt cân kéo dài. Ngược lại, táo bón cũng làm quá trình tiêu hóa kém hiệu quả. Kết quả là người bệnh dễ bị thiếu hụt vitamin, khoáng chất, protein, dẫn đến gầy sút cân.

Hội chứng ruột kích thích làm giảm hấp thu dinh dưỡng

2. Chán ăn do triệu chứng khó chịu

Cơn đau quặn bụng và đầy hơi tạo ra tâm lý sợ ăn (food avoidance), khiến người bệnh giảm lượng calo nạp vào. Sự lo lắng này là một phần của tác động tổng thể từ Trục Não – Ruột lên thói quen ăn uống. Không ít trường hợp hình thành tâm lý sợ ăn vì lo ngại ăn vào sẽ làm bụng đau hơn hoặc đi ngoài nhiều lần. Lượng thức ăn đưa vào cơ thể giảm dần, lâu ngày cân nặng cũng giảm theo.

3. Ảnh hưởng tâm lý – stress

Khi căng thẳng kéo dài (stress, lo âu), nó kích hoạt Trục Não – Ruột (Gut-Brain Axis). Trục này hoạt động bất thường gây tăng nhạy cảm nội tạng và co thắt đại tràng kéo dài. Sự rối loạn nhu động này vừa làm nặng thêm triệu chứng tiêu hóa, vừa giải phóng các chất dẫn truyền thần kinh gây chán ăn, dẫn đến việc sụt cân không kiểm soát.

Ảnh hưởng tâm lý – stress

4. Chế độ ăn kiêng quá mức

Nhiều người mắc IBS tự loại bỏ hàng loạt thực phẩm vì lo sợ gây đầy hơi, đau bụng, hoặc tiêu chảy (như sữa, rau xanh nhiều chất xơ, đậu, ngũ cốc nguyên hạt…). Tuy nhiên, việc kiêng khem thiếu khoa học có thể khiến cơ thể thiếu năng lượng và dưỡng chất thiết yếu, dẫn đến sút cân nhanh chóng.

5. Viêm mức độ thấp (Low-grade Inflammation) và rối loạn hệ vi sinh

Một số nghiên cứu cho thấy IBS có thể đi kèm tình trạng viêm mức độ thấp (low-grade inflammation) trong niêm mạc ruột. Tình trạng viêm này, cùng với rối loạn hệ vi sinh đường ruột (Dysbiosis), có thể ảnh hưởng đến quá trình trao đổi chất, làm tăng tiêu hao năng lượng hoặc thay đổi cách cơ thể dự trữ chất béo, từ đó gián tiếp gây sụt cân không chủ ý.

Có thể thấy, hội chứng ruột kích thích gây sút cân chủ yếu do sự kết hợp của nhiều yếu tố: vừa do rối loạn tiêu hóa, vừa do thói quen ăn uống và tâm lý sợ hãi của người bệnh.

II. Hội chứng ruột kích thích gây sút cân có nguy hiểm không?

Hội chứng ruột kích thích gây sút cân có thể khiến nhiều người lo lắng, bởi giảm cân thường được xem là dấu hiệu cảnh báo của các bệnh lý nghiêm trọng ở đường tiêu hóa. Tuy nhiên, mức độ nguy hiểm sẽ phụ thuộc vào nguyên nhân và mức độ sút cân cụ thể.

Trong nhiều trường hợp, sút cân chỉ đơn thuần do chế độ ăn uống thay đổi hoặc người bệnh ăn ít đi vì sợ đau bụng, tiêu chảy. Nếu mức giảm cân ở mức nhẹ (1 – 2kg trong vài tháng) và ổn định sau đó, cơ thể vẫn khỏe mạnh, không kèm các dấu hiệu bất thường khác thì thường không quá nguy hiểm.

Ngược lại, nếu người bệnh giảm cân nhanh và không chủ ý (trên 5% trọng lượng cơ thể trong 3 – 6 tháng) thì đây là dấu hiệu đáng cảnh báo, cần đi khám để xác định chính xác lý do.

Hội chứng ruột kích thích gây sút cân có nguy hiểm không

III. Dấu hiệu nào cảnh báo bạn cần đi khám bác sĩ?

IBS được xếp vào nhóm rối loạn chức năng ruột lành tính, không gây tổn thương cấu trúc. Tuy nhiên, khi sụt cân xuất hiện, đó là ‘Dấu hiệu Cờ Đỏ’ (Red Flag) đòi hỏi tầm soát để loại trừ bệnh lý hữu cơ. Người bệnh nên chú ý những dấu hiệu sau để chủ động đi khám sớm.

1. Sút cân nhanh và không rõ nguyên nhân

• Giảm trên 5% trọng lượng cơ thể trong vòng 3 – 6 tháng mà không thực hiện ăn kiêng hay tập luyện đặc biệt.
• Cân nặng tiếp tục giảm dần, cơ thể gầy yếu, thiếu sức sống.

Đây là dấu hiệu bất thường, có thể liên quan đến tình trạng kém hấp thu, viêm mạn tính hoặc bệnh lý đường ruột khác ngoài IBS.

2. Thay đổi bất thường trong thói quen đi tiêu

• Tiêu chảy kéo dài, phân lỏng liên tục gây mất nước, mệt mỏi.
• Táo bón nặng, đi ngoài khó khăn, kèm đau quặn bụng.
• Đi tiêu ra máu tươi, phân đen hoặc lẫn nhầy mủ.

Những biểu hiện này vượt ra ngoài đặc trưng thường gặp của IBS, cần được tầm soát để loại trừ viêm ruột, polyp hoặc ung thư đại trực tràng.

Thay đổi bất thường trong thói quen đi tiêu

3. Sụt cân do IBS hay là bệnh lý khác? Tầm soát chẩn đoán loại trừ

Khi gặp tình trạng sụt cân, điều quan trọng là phải phân biệt liệu đây là triệu chứng của IBS hay một bệnh lý nghiêm trọng hơn:

• Bệnh Celiac: Sụt cân thường do kém hấp thu nghiêm trọng các chất dinh dưỡng, đặc biệt sau khi ăn thực phẩm chứa gluten. Cần thực hiện xét nghiệm kháng thể Anti-TTG để chẩn đoán.
• Bệnh viêm ruột (IBD: Crohn, Viêm loét đại tràng): Sụt cân là hệ quả của tình trạng viêm mạn tính nặng và đôi khi là mất máu. Các triệu chứng thường đi kèm là sốt, đau bụng dữ dội và máu trong phân.
• Ung thư đại tràng: Sụt cân không rõ nguyên nhân, đặc biệt khi kèm theo thay đổi thói quen đại tiện kéo dài hoặc máu trong phân, là một dấu hiệu cảnh báo sớm và cần được tầm soát ngay lập tức.

4. Đau bụng dữ dội, kéo dài

• Các cơn đau bụng quặn thắt liên tục, không giảm sau khi đi ngoài.
• Đau bụng kèm theo chướng hơi, buồn nôn, ói mửa.

Nếu đau bụng kèm sút cân, nguy cơ bệnh lý tiềm ẩn ở dạ dày, ruột càng cao.

Bị đau bụng dữ dội, kéo dài

5. Triệu chứng bất thường toàn thân

• Mệt mỏi quá mức, cơ thể suy nhược.
• Da xanh xao, niêm mạc nhợt nhạt do thiếu máu.
• Rụng tóc, móng dễ gãy, mất ngủ, giảm trí nhớ.

Nếu bạn bị hội chứng ruột kích thích và nhận thấy tình trạng sút cân đi kèm các biểu hiện tiêu chảy, đau bụng dữ dội, đi ngoài ra máu, thiếu máu, suy nhược cơ thể, hãy đến gặp bác sĩ ngay. Việc thăm khám kịp thời giúp xác định rõ nguyên nhân, phân biệt IBS với các bệnh nguy hiểm khác, đồng thời có phác đồ điều trị và chế độ dinh dưỡng phù hợp.

IV. Cách tăng cân an toàn cho người bị hội chứng ruột kích thích

Để tăng cân bền vững ở người mắc hội chứng ruột kích thích, cần kết hợp hài hòa giữa chế độ ăn uống cho người hội chứng ruột kích thích và thói quen sinh hoạt lành mạnh. Chỉ khi cân bằng được hai yếu tố này, người bệnh mới có thể cải thiện cân nặng mà vẫn kiểm soát tốt các triệu chứng.

1. Ăn đủ năng lượng nhưng chọn thực phẩm phù hợp

• Ưu tiên nhóm thực phẩm ít FODMAP (ít gây đầy hơi, khó tiêu) như: gạo trắng, chuối chín, cà rốt, bí đỏ, thịt nạc, cá, trứng.
• Bổ sung protein dễ tiêu hóa: thịt gà bỏ da, cá hấp, trứng luộc, sữa không lactose hoặc sữa hạt.
• Ăn nhiều bữa nhỏ trong ngày (5 – 6 bữa), thay vì 2 – 3 bữa lớn để giảm áp lực lên đường ruột.

Chế độ FODMAP thấp là chiến lược dinh dưỡng hàng đầu. Tuy nhiên, nên thực hiện theo 3 giai đoạn (hạn chế, thử thách, cá nhân hóa) và tốt nhất là có sự tư vấn của chuyên gia dinh dưỡng để tránh kiêng khem quá mức.

Cần phải lự chọn thực phẩm phù hợp

2. Bổ sung chất béo lành mạnh

Chất béo giúp cung cấp nhiều năng lượng mà không làm tăng khối lượng thức ăn quá nhiều, rất hữu ích với người khó tăng cân.

• Chọn nguồn chất béo tốt như: dầu ô liu, dầu mè, bơ, hạt óc chó, hạt chia, cá hồi.
• Tránh mỡ động vật, đồ chiên rán nhiều dầu vì dễ gây đầy bụng, khó tiêu.

Cần bổ sung chất béo lành mạnh

3. Bổ sung chất xơ hòa tan

IBS thường khiến người bệnh sợ chất xơ, nhưng chất xơ hòa tan lại rất hữu ích. Bạn nên ưu tiên Chất xơ hòa tan (ví dụ: Psyllium husk hay hạt mã đề) vì chúng giúp tạo khuôn phân, giảm tiêu chảy và ổn định nhu động ruột, từ đó hỗ trợ hấp thu dinh dưỡng tốt hơn. Cần tăng lượng chất xơ từ từ, hướng tới mục tiêu 21-38g/ngày cho người lớn.

4. Tăng cường lợi khuẩn cho đường ruột

• Nên sử dụng các chủng Probiotic đã được nghiên cứu hiệu quả cho IBS như Lactobacillus và Bifidobacterium để cân bằng hệ vi sinh đường ruột và giảm đầy hơi.
• Sử dụng sữa chua ít đường, men vi sinh (probiotic) hoặc thực phẩm lên men như kefir, miso, dưa cải muối đúng cách.
• Lợi khuẩn giúp cân bằng hệ vi sinh, giảm đầy hơi, tiêu chảy, từ đó tăng khả năng hấp thu dinh dưỡng.

5. Giảm căng thẳng và cải thiện giấc ngủ

Stress là “kẻ thù” lớn của người bị IBS, vừa làm nặng triệu chứng, vừa khiến cơ thể khó hấp thu. Do đó sức khỏe tinh thần là vô cùng quan trọng. Bạn có thể tham khảo:

• Thư giãn bằng: thiền, yoga, hít thở sâu, đi bộ nhẹ nhàng.
• Ngủ đủ 7 – 8 tiếng mỗi ngày giúp hệ tiêu hóa nghỉ ngơi và phục hồi tốt hơn.

Giảm căng thẳng và cải thiện giấc ngủ

6. Hạn chế kiêng khem quá mức

• Không nên loại bỏ toàn bộ nhóm thực phẩm (như sữa, đậu, rau xanh). Thay vào đó, hãy thử giảm dần và theo dõi phản ứng của cơ thể.
• Nếu bắt buộc kiêng một nhóm thực phẩm (ví dụ: lactose), cần tìm nguồn thay thế để tránh thiếu dinh dưỡng.

7. Tham khảo ý kiến chuyên gia dinh dưỡng

Mỗi người IBS có biểu hiện khác nhau, vì vậy chế độ tăng cân cũng cần cá nhân hóa. Việc tham khảo bác sĩ hoặc chuyên gia dinh dưỡng giúp xây dựng thực đơn cân bằng mà vẫn kiểm soát triệu chứng. Đòng thời tránh tình trạng ăn uống thiếu chất, dễ tái phát triệu chứng IBS.

Xem thêm: Hội chứng ruột kích thích kiêng ăn gì? 12 thực phẩm cần tránh

V. Mối liên hệ giữa IBS và bệnh lý dạ dày (Hội chứng chồng lấp triệu chứng)

Hội chứng ruột kích thích (IBS) và các bệnh lý tiêu hóa trên (như trào ngược dạ dày, dư axit) thường xuất hiện đồng thời, tạo thành “Hội chứng chồng lấp triệu chứng” (Overlap Syndrome).

1. Tác động cộng hưởng của Trục Não – Ruột (Gut-Brain Axis)

• Stress là yếu tố chung: Căng thẳng kéo dài (stress) kích hoạt Trục Não – Ruột. Sự rối loạn này không chỉ gây co thắt đại tràng và làm nặng triệu chứng IBS (tiêu chảy/táo bón, đầy hơi) mà còn tăng tiết axit dạ dày.
• Triệu chứng chồng chéo: Nhiều bệnh nhân IBS đồng thời gặp các vấn đề do dư thừa axit dạ dày như ợ nóng, ợ chua, đau thượng vị hoặc khó tiêu chức năng.

2. Giải pháp Hỗ trợ Khẩn cấp cho Dạ dày khi có Triệu chứng Đồng thời

Trong trường hợp người bệnh IBS đồng thời gặp các triệu chứng do dư thừa axit dạ dày (ợ nóng, ợ chua, khó chịu), việc sử dụng thuốc kháng axit có thể giúp giảm nhẹ các triệu chứng cấp tính ở đường tiêu hóa trên.

VI. Một số câu hỏi thường gặp

1. Hội chứng ruột kích thích xì hơi tốt không?

Người bị hội chứng ruột kích thích thường có tình trạng đầy hơi, chướng bụng và khó tiêu. Việc xì hơi trong trường hợp này có thể giúp giảm cảm giác căng tức và thoải mái hơn cho đường ruột. Tuy nhiên, nếu tình trạng xì hơi diễn ra quá nhiều, kèm theo đau bụng, rối loạn đại tiện thì đây là dấu hiệu bất thường của bệnh và cần được theo dõi.

2. Hội chứng ruột kích thích có tự khỏi không?

Hội chứng ruột kích thích (IBS) là bệnh lý mạn tính liên quan đến rối loạn chức năng đường ruột, chứ không phải bệnh nhiễm trùng hay bệnh cấp tính. Vì vậy, bệnh không thể tự khỏi hoàn toàn mà thường kéo dài và tái phát theo từng giai đoạn. 

3. Hội chứng ruột kích thích có gây ung thư không?

Hiện nay, chưa có bằng chứng khoa học cho thấy hội chứng ruột kích thích làm tăng nguy cơ ung thư đại trực tràng. IBS chỉ ảnh hưởng đến chức năng hoạt động của ruột, chứ không gây tổn thương cấu trúc niêm mạc ruột như polyp hay ung thư. Tuy nhiên, nếu xuất hiện sụt cân bất thường kèm theo các dấu hiệu ‘Cờ Đỏ’ đã nêu ở Phần III, cần phải tầm soát ngay lập tức để loại trừ các bệnh lý nguy hiểm khác như ung thư hoặc viêm ruột mạn tính.

4. Làm sao để hết ruột kích thích?

Hội chứng ruột kích thích không thể điều trị dứt điểm hoàn toàn, nhưng có thể kiểm soát triệu chứng bằng nhiều biện pháp:

• Điều chỉnh chế độ ăn uống: Hạn chế thực phẩm nhiều dầu mỡ, cay nóng, rượu bia, cà phê; tăng cường rau xanh, thực phẩm ít FODMAP.
• Duy trì thói quen sinh hoạt khoa học: Ăn đúng giờ, ngủ đủ giấc, tránh bỏ bữa, luyện tập thể dục thường xuyên.
• Quản lý căng thẳng: Thư giãn tinh thần, tập yoga, thiền hoặc các hoạt động giúp giảm stress.
• Dùng thuốc theo chỉ định: Trong trường hợp triệu chứng nặng, bác sĩ có thể kê thuốc giảm co thắt, thuốc điều hòa nhu động ruột hoặc thuốc hỗ trợ tâm thần kinh.

Như vậy, việc hết ruột kích thích phụ thuộc vào sự thay đổi lối sống cũng như chế độ sinh hoạt. Cùng với đó, bạn cần tuân thủ nghiêm ngặt phác đồ điều trị của bác sĩ để kiểm soát bệnh được tốt hơn.

Sụt cân do IBS không điển hình, nhưng nếu kèm ‘Cờ Đỏ’ (giảm >5% trọng lượng cơ thể không chủ ý, máu trong phân, đau về đêm), cần tầm soát ngay để loại trừ bệnh lý hữu cơ. Việc kiểm soát IBS cần phải toàn diện: từ tối ưu dinh dưỡng (chế độ FODMAP thấp, chất xơ hòa tan), quản lý stress (Trục Não-Ruột) và điều trị triệu chứng đồng thời (kể cả bệnh lý dạ dày đi kèm) để đạt hiệu quả bền vững.