Hội chứng ruột kích thích: Nguyên nhân, điều trị, phòng tránh

Trong nhịp sống hiện đại, số người mắc hội chứng ruột kích thích ngày càng gia tăng, chủ yếu do áp lực kéo dài và chế độ ăn uống kém khoa học. Dù phổ biến, nhưng không phải ai cũng hiểu rõ về căn bệnh này. Trong bài viết dưới đây, Yumangel sẽ cùng bạn tìm hiểu rõ hơn về hội chứng trên.

I. Hội chứng ruột kích thích là gì?

1. Khái niệm

Hội chứng ruột kích thích (IBS) là một rối loạn chức năng mạn tính của đại tràng, không gây tổn thương thực thể nhưng gây ra nhiều triệu chứng rối loạn tiêu hóa kéo dài, tái phát. Đây là bệnh lý phổ biến, ảnh hưởng từ 5 – 20% dân số, trong đó phụ nữ mắc nhiều hơn nam giới, thường gặp ở độ tuổi 20 – 50 tuổi.

Người mắc IBS thường có các triệu chứng như:

• Đau bụng, co thắt ruột, thường giảm sau khi đi ngoài
• Đầy hơi, chướng bụng, sôi bụng
• Rối loạn đại tiện: tiêu chảy, táo bón hoặc xen kẽ cả hai
• Cảm giác đi ngoài không hết, mót rặn

Dù không nguy hiểm tính mạng hay gây biến chứng như viêm loét, ung thư, nhưng IBS lại ảnh hưởng đáng kể đến chất lượng sống, gây khó chịu, lo âu và giảm hiệu suất làm việc.

2. Phân loại

Dựa trên các triệu chứng bệnh nhân gặp phải, hội chứng ruột kích thích được chia thành 4 loại như sau:

• Hội chứng ruột kích thích thể tiêu chảy.
• Hội chứng ruột kích thích thể táo bón.
• Hội chứng ruột kích thích thể hỗn hợp, gồm cả táo bón và tiêu chảy.
• Hội chứng ruột kích thích không xác định.

II. Nguyên nhân hội chứng ruột kích thích

Cho đến nay, nguyên nhân chính xác gây ra hội chứng ruột kích thích (IBS) vẫn chưa được xác định rõ ràng. Tuy nhiên, các nghiên cứu cho thấy đây là một bệnh lý phức tạp, liên quan đến nhiều yếu tố về thần kinh, miễn dịch, tâm lý và vi sinh đường ruột. Dưới đây là những yếu tố chính cấu thành nên bệnh:

1. Rối loạn vận động ruột

Hãy hình dung ruột của bạn như một đường ống có các cơ co bóp nhịp nhàng để đẩy thức ăn đi qua. Khi bị hội chứng ruột kích thích chứng tỏ hoạt động của đường ruột có vấn đề:

• Co bóp ruột quá nhanh: Khi các cơ ruột co bóp quá mạnh và nhanh, thức ăn sẽ di chuyển qua đường tiêu hóa quá tốc độ, khiến bạn bị tiêu chảy.
• Co bóp ruột quá chậm: Ngược lại, nếu các cơ ruột co bóp yếu và chậm, thức ăn sẽ ở lại ruột lâu hơn, dẫn đến táo bón.

2. Rối loạn tín hiệu thần kinh ruột – não

Não và ruột của bạn có sự liên kết thần kinh đặc biệt. Nến tín hiệu thần kinh bị gián đoạn hoặc quá nhạy, bạn có thể cảm thấy đau bụng, đầy hơi.

3. Căng thẳng, stress kéo dài

Không chỉ ảnh hưởng đến tinh thần, căng thẳng cũng ảnh hưởng lớn đến hệ tiêu hóa. Khi bạn căng thẳng, cơ thể sẽ giải phóng các hormone gây ảnh hưởng đến hoạt động của ruột, làm tăng co bóp hoặc giảm nhu động, dẫn đến các triệu chứng của hội chứng ruột kích thích.

4. Rối loạn hệ vi sinh đường ruột

Trong ruột của chúng ta có hàng tỷ vi khuẩn tốt và xấu, tạo thành một hệ cân bằng. Khi sự cân bằng này bị phá vỡ, đó có thể là nguyên nhân của mất cân bằng vi khuẩn. Sự mất cân bằng giữa vi khuẩn có lợi và có hại có thể ảnh hưởng đến quá trình tiêu hóa, sản xuất khí và gây ra các triệu chứng khó chịu.

5. Sau nhiễm trùng tiêu hóa cấp tính

Một số người có thể phát triển các triệu chứng IBS sau khi bị tiêu chảy cấp do vi khuẩn hoặc virus. Điều này có thể do tổn thương tạm thời hoặc thay đổi lâu dài trong hệ thống thần kinh và vi sinh vật đường ruột sau nhiễm trùng.

6. Di truyền và nội tiết

• Yếu tố di truyền: Nếu trong gia đình bạn có người bị IBS, bạn có thể có nguy cơ mắc bệnh cao hơn, cho thấy yếu tố di truyền có thể đóng một vai trò nhất định.
• Yếu tố nội tiết: Phụ nữ có xu hướng mắc IBS nhiều hơn nam giới, đặc biệt là trong giai đoạn có sự thay đổi nội tiết tố như kinh nguyệt, mang thai. Điều này gợi ý rằng hormone có thể ảnh hưởng đến mức độ nhạy cảm của ruột.

Hiểu rõ các nguyên nhân này có thể giúp bạn và bác sĩ tìm ra cách tốt nhất để quản lý và kiểm soát hội chứng ruột kích thích. 

III. Triệu chứng hội chứng ruột kích thích

Hội chứng ruột kích thích (IBS) biểu hiện bằng nhiều triệu chứng kéo dài hoặc tái phát, chủ yếu ở đường tiêu hóa nhưng cũng có thể kèm theo những dấu hiệu toàn thân. Triệu chứng ở từng người là khác nhau và bị ảnh hưởng đáng kể bới tâm lý, thói quen ăn uống, thời điểm ăn uống. 

1. Triệu chứng tiêu hóa điển hình

Dưới đây là những triệu chứng hay gặp của hội chứng ruột kích thích

• Đau bụng, co thắt bụng: Người bệnh thường cảm thấy đau âm ỉ hoặc quặn từng cơn ở vùng bụng dưới hoặc quanh rốn. Cơn đau giảm sau khi đi tiêu, đây là dấu hiệu đặc trưng giúp phân biệt IBS với nhiều bệnh tiêu hóa khác. Mức độ đau có thể tăng lên sau khi ăn hoặc khi căng thẳng.
• Rối loạn đại tiện: Có người tiêu chảy kéo dài, người khác lại táo bón mạn tính, hoặc xen kẽ cả hai (thể hỗn hợp). Phân có thể lỏng, nát, hoặc cứng và vón cục như phân dê. Đôi khi người bệnh cảm thấy mót rặn, đi không hết phân, phải đi nhiều lần trong ngày.
• Chướng bụng, đầy hơi: Cảm giác căng tức bụng, sôi bụng, khó chịu sau ăn là tình trạng thường gặp. Triệu chứng này dễ nhầm với rối loạn tiêu hóa do ăn uống, nhưng nếu lặp lại thường xuyên và kéo dài thì có thể là biểu hiện của IBS.
• Có nhầy trong phân: Khoảng 20–30% người bệnh có thể thấy dịch nhầy màu trắng đục kèm theo phân, không kèm máu. Đây là dấu hiệu ít gặp trong các bệnh tiêu hóa thông thường nhưng khá điển hình với IBS.

2. Triệu chứng ngoài tiêu hóa

IBS không chỉ ảnh hưởng đến đường ruột mà còn liên quan đến trục ruột – não, khiến người bệnh có nhiều biểu hiện toàn thân:

• Mệt mỏi, đau đầu: Cảm giác thiếu năng lượng, chóng mặt nhẹ, hoặc đau âm ỉ vùng đầu là triệu chứng hay gặp. Người bệnh có thể dễ bị kiệt sức dù không làm việc quá sức.
• Rối loạn giấc ngủ: Khó ngủ, ngủ không sâu, dễ tỉnh giấc hoặc dậy sớm kèm cảm giác không sảng khoái. Tình trạng này thường đi kèm với các cơn đau bụng hoặc khó chịu trong bụng ban đêm.
• Căng thẳng, lo âu kéo dài: Các nghiên cứu cho thấy có tới 60–80% bệnh nhân IBS có kèm theo rối loạn lo âu hoặc trầm cảm nhẹ. Những cảm xúc tiêu cực này có thể làm tăng mức độ nhạy cảm của ruột, khiến triệu chứng nặng hơn, tạo thành một vòng xoắn bệnh lý khó dứt.

Triệu chứng của IBS không chỉ dừng lại ở đường tiêu hóa mà còn ảnh hưởng đến thể trạng và tinh thần người bệnh. Việc nhận diện đúng và sớm các dấu hiệu này sẽ giúp người bệnh tìm được hướng điều trị phù hợp và cải thiện chất lượng sống hiệu quả hơn.

IV. Ai có nguy cơ dễ mắc hội chứng ruột kích thích

Mặc dù hội chứng ruột kích thích (IBS) có thể xuất hiện ở mọi lứa tuổi và giới tính, nhưng một số nhóm người dưới đây có nguy cơ cao hơn. Cụ thể:

• Những người dưới 45 tuổi.
• Những người thường xuyên lo âu, trầm cảm, làm việc căng thẳng, mất ngủ, tinh thần không ổn định…
• Nữ giới có nguy cơ mắc hội chứng ruột kích thích cao hơn nam giới 2 lần, nhất là phụ nữ đang thay đổi nội tiết tố: trong thời kỳ kinh nguyệt, sau sinh, tiền mãn kinh, mang thai (hội chứng ruột kích thích khi mang thai).
• Những người có tiền sử gia đình mắc các bệnh liên quan đến đường ruột.
• Người gặp các vấn đề về sức khỏe tâm thần như rối loạn lo âu, trầm cảm. 
• Người có bệnh sử hoặc đang bị nhiễm trùng đường tiêu hóa nặng.
• Người ăn uống không khoa học, điều độ, hay bỏ bữa, nhịn ăn.

IBS không chỉ là bệnh của người lớn, phụ nữ hay người làm văn phòng, mà bất kỳ ai có lối sống thiếu lành mạnh hoặc gặp stress kéo dài đều có thể là đối tượng dễ mắc. Việc nhận biết nhóm nguy cơ giúp người bệnh chủ động thay đổi thói quen sống và sớm kiểm soát triệu chứng trước khi bệnh trở nên dai dẳng.

V. Chẩn đoán hội chứng ruột kích thích như thế nào?

Để chẩn đoán hội chứng ruột kích thích, bác sĩ không chỉ tìm kiếm một tổn thương cụ thể như vết loét hay khối u. Thay vào đó, họ sẽ tổng hợp các triệu chứng của bạn và thận trọng loại trừ những nguyên nhân khác. Quá trình này giúp xác định đúng bệnh và đưa ra hướng điều trị phù hợp.

1. Dựa trên các triệu chứng lâm sàng

Để được xác định mắc IBS, bạn thường được bác sĩ hỏi các vấn đề như: 

• Đau bụng tái phát: Cơn đau hoặc khó chịu ở bụng xảy ra trung bình ít nhất 1 ngày/tuần trong 3 tháng gần nhất.
• Cơn đau liên quan đến đi ngoài: Cảm giác đau thường giảm đi sau khi bạn đi đại tiện.
• Thay đổi tần suất đi ngoài: Tức là bạn đột nhiên đi vệ sinh nhiều hơn hoặc ít hơn bình thường.
• Thay đổi hình dạng phân: Phân có thể trở nên cứng hơn (táo bón) hoặc lỏng hơn (tiêu chảy) so với trước đây.

2. Loại trừ các bệnh lý tiêu hóa khác

Trong quá trình thăm khám, bác sĩ sẽ sàng lọc và lại bỏ các bệnh lý tiêu hóa có các triệu chứng tưng tự như hội chứng ruột kích thích. Một số bệnh lý hay nhầm lẫn với IBS như:

• Bệnh viêm ruột (Inflammatory Bowel Disease – IBD): Bao gồm bệnh Crohn và viêm loét đại tràng, những bệnh này gây tổn thương và viêm nhiễm thực thể trong ruột.
• Bệnh Celiac: Một tình trạng tự miễn dịch do không dung nạp gluten.
• Nhiễm trùng đường ruột: Gây ra bởi vi khuẩn, virus hoặc ký sinh trùng.
• Không dung nạp lactose: Khó tiêu hóa đường sữa.

3. Thực hiện các xét nghiệm cần thiết

Không có xét nghiệm cụ thể nào để khẳng định bạn bị IBS. Tuy nhiên, bác sĩ có thể yêu cầu một số xét nghiệm để loại trừ các bệnh lý khác hoặc để đánh giá sức khỏe tổng thể của bạn, đặc biệt khi có các dấu hiệu bất thường như:

• Sụt cân không rõ nguyên nhân: Giảm cân ngoài ý muốn mà không rõ lý do.
• Chảy máu trực tràng: Thấy máu trong phân hoặc trên giấy vệ sinh.
• Thiếu máu do thiếu sắt: Cơ thể không đủ tế bào hồng cầu khỏe mạnh.
• Sốt.
• Triệu chứng IBS mới khởi phát ở người lớn tuổi (ví dụ, sau 50 tuổi).
• Tiền sử gia đình có ung thư đại trực tràng hoặc bệnh viêm ruột.

Các xét nghiệm có thể bao gồm:

• Xét nghiệm máu: Giúp kiểm tra tình trạng viêm, thiếu máu hoặc dấu hiệu nhiễm trùng.
• Xét nghiệm phân: Phát hiện máu ẩn trong phân, nhiễm trùng hoặc ký sinh trùng.
• Nội soi đại tràng: Đây là một thủ thuật sử dụng một ống mềm có gắn camera để quan sát trực tiếp bên trong ruột già. Thường được chỉ định khi có các dấu hiệu báo động, nhằm loại trừ các bệnh lý nghiêm trọng như viêm ruột, polyp hoặc ung thư.

VI. Phương pháp điều trị hội chứng ruột kích thích

IBS là bệnh mạn tính, không có tổn thương rõ rệt, nên mục tiêu điều trị là giảm triệu chứng, cải thiện chất lượng sống và ngăn ngừa tái phát. Việc điều trị cần phối hợp nhiều yếu tố: chế độ ăn uống, thay đổi lối sống, thuốc và hỗ trợ tâm lý nếu cần.

1. Điều chỉnh chế độ ăn uống

Thực phẩm có thể làm nặng hoặc cải thiện triệu chứng IBS, tùy vào cơ địa từng người. Do đó, việc xác định và tránh các tác nhân gây kích ứng là điều then chốt.

Bạn nên:

• Ăn nhiều rau xanh, trái cây ít đường, thực phẩm dễ tiêu (cháo, khoai lang, gạo lứt).
• Tránh thức ăn nhiều dầu mỡ, cay nóng, cà phê, rượu bia, nước ngọt có gas.
• Nên chia nhỏ bữa ăn trong ngày, ăn chậm, nhai kỹ.

2. Thay đổi lối sống

Thói quen sống lành mạnh có ảnh hưởng tích cực đến hoạt động ruột, nhờ vào việc điều hòa nhu động ruột và giảm áp lực tâm lý.

Bạn nên:

• Tập thể dục nhẹ nhàng hằng ngày (đi bộ, yoga, bơi lội…).
• Giữ giờ giấc sinh hoạt điều độ.
• Ngủ đủ giấc, tránh làm việc quá sức.

3. Sử dụng thuốc điều trị triệu chứng

Thuốc không điều trị tận gốc IBS nhưng rất hữu ích khi các triệu chứng làm ảnh hưởng lớn đến sinh hoạt. Một số nhóm thuốc thường được sử dụng như:

• Thuốc chống co thắt: giảm đau, giảm co thắt ruột (như mebeverin, hyoscine).

• Thuốc nhuận tràng: dùng cho thể táo bón.
• Thuốc chống tiêu chảy: dùng cho thể tiêu chảy (như loperamid).
• Men vi sinh (probiotic): cải thiện cân bằng hệ vi khuẩn đường ruột.
• Thuốc điều hòa tâm thần nhẹ (nếu có rối loạn lo âu, trầm cảm kèm theo)

Tốt nhất, bạn không nên tự ý dùng thuốc mà cần theo chỉ định của bác sĩ, đặc biệt khi triệu chứng kéo dài hoặc nặng.

4. Giữ tâm lý thoải mái

Với nhiều người mắc IBS, căng thẳng kéo dài hoặc các rối loạn tâm lý tiềm ẩn có thể là nguyên nhân chính gây bệnh. Có nghiên cứu cho thấy, hỗ trợ tâm lý giúp giảm triệu chứng IBS rõ rệt ở hơn 50% bệnh nhân có liên quan đến stress hoặc lo âu.

VII. Cách phòng ngừa hội chứng ruột kích thích

Dù hội chứng ruột kích thích (IBS) không thể phòng ngừa tuyệt đối do chưa xác định rõ nguyên nhân. Nhưng chúng ta hoàn toàn có thể giảm nguy cơ mắc bệnh và hạn chế tái phát bằng cách xây dựng lối sống lành mạnh, tập trung vào chế độ ăn uống, tinh thần và vận động.

1. Duy trì chế độ ăn uống cân bằng

Chế độ ăn là yếu tố ảnh hưởng trực tiếp đến chức năng tiêu hóa. Một thực đơn khoa học, cân bằng sẽ giúp đường ruột hoạt động ổn định, giảm nguy cơ co thắt bất thường hay rối loạn đại tiện.

Lưu ý trong chế độ ăn:

• Ưu tiên thực phẩm giàu chất xơ hòa tan: rau xanh, trái cây ít đường, ngũ cốc nguyên hạt, yến mạch.
• Uống đủ nước mỗi ngày (1.5–2 lít), chia thành nhiều lần.
• Ăn đúng bữa, không bỏ bữa hay ăn quá nhanh, quá no.

2. Hạn chế đồ ăn dễ gây kích ứng

Một số loại thực phẩm có thể gây đầy hơi, co thắt bụng hoặc rối loạn tiêu hóa ở người có cơ địa nhạy cảm, dẫn đến khởi phát hoặc làm nặng thêm hội chứng ruột kích thích.

Các nhóm thực phẩm nên hạn chế:

• Chất béo: đồ chiên rán, thức ăn nhanh, nước sốt công nghiệp.
• Sữa và các sản phẩm từ sữa: đặc biệt với người không dung nạp lactose.
• Đậu và các loại đậu phụ: dễ gây sinh khí, đầy bụng.
• Đồ uống có gas, rượu, cà phê, trà đặc.

3. Quản lý cảm xúc

Stress là một trong những nguyên nhân chính kích hoạt hoặc làm trầm trọng thêm triệu chứng của IBS, vì trục não – ruột có mối liên hệ mật thiết. Khi căng thẳng, não có thể gửi tín hiệu làm rối loạn hoạt động của hệ tiêu hóa. Cách kiểm soát stress:

• Dành thời gian thư giãn mỗi ngày: thiền, yoga, hít thở sâu.
• Tránh làm việc quá sức, duy trì cân bằng giữa công việc và nghỉ ngơi.
• Trò chuyện, chia sẻ với người thân hoặc chuyên gia tâm lý nếu gặp áp lực kéo dài.

4. Tăng cường vận động thể chất

Hoạt động thể chất không chỉ giúp duy trì vóc dáng, mà còn hỗ trợ tốt cho hệ tiêu hóa. Khi vận động đều đặn, nhu động ruột được điều hòa, giảm tình trạng táo bón, đầy bụng.

Bạn nên:

• Tập thể dục tối thiểu 30 phút mỗi ngày, ít nhất 5 ngày/tuần.
• Ưu tiên các bài tập nhẹ nhàng như đi bộ, đạp xe, bơi lội, yoga.

5. Chủ động kiểm tra sức khỏe tiêu hóa định kỳ

Việc thăm khám định kỳ giúp phát hiện sớm những bất thường của hệ tiêu hóa, phân biệt rõ IBS với các bệnh lý nguy hiểm khác như viêm đại tràng, polyp hay thậm chí ung thư đại trực tràng.

Nên thực hiện:

• Xét nghiệm máu, phân nếu có biểu hiện bất thường kéo dài.
• Nội soi đại tràng theo chỉ định, nhất là với người >40 tuổi hoặc có tiền sử gia đình mắc bệnh tiêu hóa.
  

IBS là bệnh chức năng nên thường không có tổn thương thực thể, nhưng không loại trừ khả năng có bệnh nền khác kèm theo.

VIII. Một số câu hỏi thường gặp

1. Hội chứng ruột kích thích có nguy hiểm không?

Hội chứng ruột kích thích không nguy hiểm đến tính mạng. Vì nó không gây tổn thương cấu trúc ruột, không làm loét, chảy máu hay gây tắc ruột. 

Tuy nhiên, IBS gây ra nhiều triệu chứng khó chịu như đau bụng, tiêu chảy, táo bón kéo dài, ảnh hưởng đến sinh hoạt hàng ngày, chất lượng giấc ngủ và tâm lý người bệnh. Ở một số người, nó còn gây lo lắng kéo dài, giảm năng suất làm việc, giảm chất lượng cuộc sống nếu không được kiểm soát đúng cách.

2. Hội chứng ruột kích thích có chữa khỏi hoàn toàn được không?

IBS là một bệnh lý mạn tính và cơ chế chính xác gây bệnh vẫn chưa được xác định rõ. Điều này khiến việc điều trị triệt để gặp khó khăn. Tuy nhiên, các biện pháp như:

• Điều chỉnh chế độ ăn uống phù hợp
• Quản lý căng thẳng
• Luyện tập thể dục đều đặn
• Sử dụng thuốc đúng cách đều có thể giúp kiểm soát tốt triệu chứng.

Nhiều người bệnh sau khi điều chỉnh lối sống và ăn uống hợp lý có thể sống ổn định trong nhiều năm mà không cần dùng thuốc thường xuyên. 

3. Ăn gì, kiêng gì khi bị hội chứng ruột kích thích?

Chế độ ăn uống đóng vai trò rất quan trọng trong điều trị IBS. Mỗi người có thể bị kích thích bởi các thực phẩm khác nhau. Nhưng nhìn chung, dưới đây là những nhóm nên ưu tiên và hạn chế:

Nên ăn:

• Thực phẩm dễ tiêu, giàu chất xơ hòa tan: chuối, khoai lang, yến mạch, bí đỏ…
• Rau củ nấu chín kỹ
• Cá, thịt nạc, sữa chua không đường
• Uống nhiều nước, chia nhỏ bữa ăn trong ngày

Nên hạn chế:

• Thức ăn chứa nhiều loại đường gây lên men trong ruột: hành, tỏi, sữa, đậu, táo, lê, nước ép trái cây…
• Cà phê, trà đặc, rượu bia, nước ngọt có gas
• Thực phẩm chiên rán, cay nóng, chế biến sẵn

4. Hội chứng ruột kích thích có dẫn đến ung thư không?

Hội chứng ruột kích thích không dẫn đến ung thư. Tuy nhiên, điểm quan trọng là IBS có thể dễ bị nhầm lẫn với các bệnh tiêu hóa nghiêm trọng khác, bao gồm ung thư ruột. Do đó, nếu có những dấu hiệu cảnh báo như:

• Sụt cân không rõ lý do
• Tiêu chảy kéo dài kèm máu trong phân
• Thiếu máu
• Người trên 50 tuổi mới xuất hiện triệu chứng thì cần đến cơ sở y tế để kiểm tra kỹ lưỡng, loại trừ các bệnh lý ác tính.

Mặc dù không đe dọa tính mạng, nhưng hội chứng ruột kích thích ảnh hưởng không nhỏ đến chất lượng cuộc sống. Việc chủ động nhận biết triệu chứng, xác định nguyên nhân và điều chỉnh lối sống sẽ giúp bạn kiểm soát bệnh tốt hơn mỗi ngày.