Tổng hợp những điều cần biết về són phân

Trong y học, són phân được xếp vào nhóm rối loạn kiểm soát đại tiện, khi người bệnh mất khả năng tự chủ trong việc đại tiện. Tình trạng này có thể gặp ở nhiều lứa tuổi và xuất phát từ nhiều nguyên nhân. Bài viết dưới đây sẽ cung cấp thông tin tổng hợp về són phân để bạn đọc hiểu rõ và có hướng xử trí phù hợp.

I. Són phân là gì?

Són phân (hay còn gọi là đại tiện không tự chủ) là tình trạng người bệnh không kiểm soát được việc thải phân hoặc khí ra ngoài hậu môn. Tình trạng này có thể biểu hiện ở nhiều mức độ: từ rỉ khí, rỉ ít phân lỏng cho đến mất hoàn toàn khả năng giữ phân.

Theo thống kê y khoa, són phân ảnh hưởng tới khoảng 2-7% dân số trưởng thành. Trong đó phụ nữ sau sinh và người cao tuổi là nhóm thường gặp nhất. Tuy nhiên, con số thực tế có thể cao hơn do nhiều người ngại chia sẻ hoặc không đi khám. Són phân không trực tiếp đe dọa tính mạng nhưng lại gây mặc cảm, lo lắng và ảnh hưởng nghiêm trọng đến chất lượng cuộc sống.

II. Triệu chứng của són phân như thế nào?

Són phân có thể biểu hiện khác nhau ở từng người, tùy vào độ tuổi, nguyên nhân và mức độ tổn thương.

1. Ở trẻ em

• Thường thấy rỉ phân vào quần lót, đặc biệt là vào buổi chiều hoặc sau khi vận động.
• Trẻ có thể tránh đi vệ sinh, hay nhịn đi ngoài do sợ đau (nhất là khi bị táo bón).
• Cha mẹ dễ nhận thấy mùi hôi khó chịu, vết bẩn phân trên quần áo, kèm theo da quanh hậu môn đỏ rát.
• Một số trẻ không ý thức được tình trạng són phân nên thường bị nhầm là đi đại tiện.

2. Ở phụ nữ sau sinh

• Hay gặp mất kiểm soát khí hoặc phân lỏng, đặc biệt trong vài tháng đầu sau sinh thường.
• Có thể xuất hiện buồn đi ngoài gấp nhưng không kịp tới nhà vệ sinh.
• Một số trường hợp không cảm nhận được phân thoát ra, do tổn thương thần kinh và cơ vòng hậu môn khi sinh nở.
• Triệu chứng đi kèm: căng tức vùng chậu, đau hoặc khó chịu quanh hậu môn.

3. Ở người cao tuổi

• Người già thường xuyên gặp thoát hơi hoặc rỉ phân nhẹ, nhất là khi ho, hắt hơi hoặc vận động mạnh.
• Có thể không kiểm soát được hoàn toàn phân rắn hoặc phân lỏng, nhất là khi có bệnh lý kèm theo như tiểu đường, tai biến mạch máu não.
• Triệu chứng kéo dài có thể gây loét da quanh hậu môn, ngứa rát và mùi khó chịu.

Tóm lại, dù ở trẻ em, phụ nữ sau sinh hay người cao tuổi, són phân đều gây mặc cảm và ảnh hưởng lớn đến sinh hoạt thường ngày. Nhận diện sớm triệu chứng giúp việc điều trị hiệu quả hơn và phòng tránh biến chứng.

III. Nguyên nhân nào gây nên són phân?

Són phân là hậu quả của sự rối loạn giữa cơ vòng hậu môn, cơ sàn chậu, trực tràng và hệ thần kinh. Khi một hoặc nhiều yếu tố này bị tổn thương hoặc suy yếu, tình trạng són phân sẽ xuất hiện. Một số nguyên nhân phổ biến gồm:

1. Tổn thương cơ và thần kinh

Hệ thống cơ và thần kinh là yếu tố then chốt giúp kiểm soát việc đi tiêu. Khi chúng bị tổn thương, khả năng kiểm soát sẽ suy giảm, dẫn đến són phân.

• Tổn thương cơ vòng hậu môn: Cơ vòng hậu môn có nhiệm vụ siết chặt và giữ phân lại. Khi cơ này bị tổn thương hoặc suy yếu, phân có thể rò rỉ ra ngoài. Nguyên nhân thường gặp là do quá trình sinh nở (sinh thường, đặc biệt là với các ca sinh khó hoặc có rạch tầng sinh môn), phẫu thuật vùng hậu môn (như phẫu thuật trĩ, rò hậu môn), hoặc chấn thương.
• Tổn thương thần kinh: Các dây thần kinh vùng trực tràng và hậu môn đóng vai trò truyền tín hiệu từ ruột đến não, giúp chúng ta nhận biết khi nào cần đi tiêu. Nếu các dây thần kinh này bị tổn thương do đột quỵ, bệnh tiểu đường, bệnh đa xơ cứng, hoặc chấn thương cột sống, khả năng kiểm soát sẽ bị suy giảm đáng kể.

2. Rối loạn tiêu hóa

Một số bệnh lý và tình trạng rối loạn đường tiêu hóa có thể gây ra són phân.

• Táo bón mãn tính: Khi phân bị ứ đọng lâu ngày trong ruột, nó trở nên cứng và khó tống ra ngoài. Phân lỏng từ phần trên của ruột có thể rò rỉ và luồn qua khối phân cứng, gây ra són phân. Tình trạng này đặc biệt phổ biến ở người cao tuổi và trẻ nhỏ.
• Tiêu chảy mãn tính: Tiêu chảy làm phân trở nên lỏng và khó kiểm soát hơn. Khi xảy ra liên tục, nó có thể gây són phân.
• Bệnh viêm ruột (IBD): Các bệnh như viêm loét đại tràng hay bệnh Crohn gây viêm và tổn thương niêm mạc ruột, làm giảm khả năng hấp thụ nước và gây tiêu chảy, từ đó dẫn đến són phân.

3. Các nguyên nhân khác

Ngoài các nguyên nhân chính trên, són phân còn có thể là hệ quả của một số tình trạng sức khỏe khác.

• Sa trực tràng: Trực tràng bị trượt ra ngoài hậu môn, làm suy yếu cơ vòng và gây són phân.
• Bệnh trĩ nặng: Các búi trĩ lớn có thể cản trở việc đóng kín của hậu môn, khiến phân lỏng và chất nhầy rò rỉ.
• Sử dụng thuốc nhuận tràng quá mức: Lạm dụng thuốc nhuận tràng trong thời gian dài có thể làm suy yếu chức năng ruột và gây tiêu chảy mãn tính.
• Hội chứng ruột kích thích (IBS): Một số người mắc IBS dạng tiêu chảy có thể gặp khó khăn trong việc kiểm soát việc đi tiêu.

IV. Ai có nguy cơ mắc són phân?

Són phân có thể xảy ra ở nhiều đối tượng khác nhau, tuy nhiên một số nhóm sau được xem là có nguy cơ cao hơn hẳn:

• Phụ nữ sau sinh: Nhóm nguy cơ cao nhất. Sinh thường, sinh khó, sinh con to hoặc can thiệp bằng forceps dễ làm tổn thương cơ vòng và cơ sàn chậu.
• Người cao tuổi: Nhóm nguy cơ cao thứ hai. Quá trình lão hóa làm suy yếu cơ và thần kinh kiểm soát hậu môn, kèm theo các bệnh nền như tiểu đường, đột quỵ, sa trực tràng.
• Trẻ em bị táo bón mạn tính: Phân ứ đọng lâu ngày khiến trực tràng giãn rộng, dẫn đến phân lỏng rỉ ra ngoài mà trẻ không kiểm soát được.
• Người có bệnh lý thần kinh: Tai biến mạch máu não, chấn thương tủy sống, Parkinson hoặc biến chứng thần kinh do tiểu đường làm giảm khả năng kiểm soát đại tiện.
• Người từng phẫu thuật hậu môn –  trực tràng: Các can thiệp như cắt trĩ, mổ rò hậu môn, hoặc bệnh tiêu hóa mạn tính như viêm ruột, tiêu chảy kéo dài đều có thể gây tổn thương cơ vòng.

Trong số đó, phụ nữ sau sinh và người cao tuổi là hai nhóm đối tượng có nguy cơ cao nhất, cần đặc biệt quan tâm để kịp thời phát hiện và điều trị.

V. Són phân nguy hiểm không?

Són phân không gây nguy hiểm trực tiếp đến tính mạng, nhưng lại ảnh hưởng lớn đến nhiều khía cạnh của sức khỏe và đời sống:

• Tổn thương thể chất: Phân thường xuyên rỉ ra ngoài gây kích ứng da vùng hậu môn, dễ dẫn đến ngứa, viêm loét, nhiễm khuẩn.
• Ảnh hưởng tâm lý: Người bệnh thường mặc cảm, xấu hổ, mất tự tin trong giao tiếp, dễ rơi vào trạng thái căng thẳng hoặc trầm cảm.
• Tác động đến chất lượng sống: Khó tham gia các hoạt động xã hội, công việc và sinh hoạt hàng ngày bị gián đoạn do phải lo lắng, mất tự tin.
• Dấu hiệu bệnh lý tiềm ẩn: Ở một số trường hợp, són phân có thể liên quan đến các bệnh nghiêm trọng như rối loạn thần kinh, sa trực tràng hoặc biến chứng sau phẫu thuật.

Do đó, người bệnh tuyệt đối không nên xem nhẹ tình trạng són phân. Nếu sau 3-5 ngày mà triệu chứng vẫn không thuyên giảm, bạn nên chủ động đến cơ sở y tế để được bác sĩ thăm khám, tìm ra nguyên nhân chính xác, có hướng điều trị kịp thời.

VI. Làm thế nào chẩn đoán chứng són phân?

Để chẩn đoán són phân, bác sĩ sẽ dựa vào sự kết hợp giữa khai thác bệnh sử, thăm khám lâm sàng và một số xét nghiệm cận lâm sàng. Quá trình này giúp xác định chính xác nguyên nhân, mức độ nặng nhẹ và loại trừ các bệnh lý nguy hiểm khác. Cụ thể:

• Khai thác bệnh sử: Bác sĩ sẽ hỏi về thời gian bắt đầu són phân, tần suất xảy ra, loại phân (lỏng hay rắn). Các triệu chứng kèm theo như đau bụng, tiêu chảy, táo bón. Ngoài ra, tiền sử phẫu thuật vùng bụng – hậu môn, số lần sinh nở, bệnh lý thần kinh cũng là thông tin quan trọng.
• Khám lâm sàng: Đánh giá tình trạng vùng hậu môn – trực tràng, kiểm tra cơ vòng hậu môn có co thắt bình thường hay không, phát hiện các tổn thương hoặc sẹo phẫu thuật.
• Xét nghiệm bổ sung:
  • Nội soi đại tràng: giúp phát hiện viêm loét, polyp, khối u hoặc các bệnh lý đại tràng.
  • Siêu âm hoặc MRI vùng hậu môn – trực tràng: đánh giá cơ vòng hậu môn, phát hiện chấn thương hoặc rách cơ.
  • Đo áp lực hậu môn (manometry): kiểm tra sức mạnh cơ vòng và phản xạ hậu môn – trực tràng.
  • Xét nghiệm phân: tìm ký sinh trùng, vi khuẩn gây tiêu chảy mạn tính.

Nhờ kết hợp các phương pháp trên, bác sĩ có thể đưa ra chẩn đoán chính xác và lựa chọn hướng điều trị phù hợp cho từng bệnh nhân.

VII. Cách điều trị són phân như thế nào?

Điều trị són phân phụ thuộc vào nguyên nhân gây bệnh, mức độ triệu chứng và tình trạng sức khỏe chung của người bệnh. Các phương pháp thường được áp dụng gồm:

• Thay đổi lối sống và chế độ ăn uống: Ăn nhiều chất xơ, uống đủ nước để làm mềm phân, hạn chế thực phẩm gây kích thích như cà phê, rượu, đồ cay. Việc thiết lập thói quen đi vệ sinh đúng giờ cũng giúp kiểm soát tình trạng són phân tốt hơn.
• Điều trị bằng thuốc:
  • Thuốc chống tiêu chảy (như Loperamide) giúp giảm tình trạng són phân do phân lỏng.
  • Thuốc nhuận tràng (như psyllium, lactulose) hỗ trợ nếu són phân do táo bón kéo dài.
  • Một số trường hợp có thể cần thuốc điều hòa nhu động ruột hoặc men vi sinh để cân bằng hệ vi khuẩn đường ruột.
• Vật lý trị liệu – tập cơ sàn chậu (Kegel): Bài tập này giúp tăng cường sức mạnh cơ vòng hậu môn, cải thiện khả năng kiểm soát phân. 
• Can thiệp y khoa:
  • Tiêm chất làm đầy (như bulking agents) quanh cơ vòng để cải thiện sự co thắt.
  • Sử dụng thiết bị hỗ trợ kiểm soát hậu môn trong những trường hợp đặc biệt.
• Phẫu thuật: Áp dụng khi các biện pháp bảo tồn không hiệu quả. Các kỹ thuật bao gồm khâu phục hồi cơ vòng hậu môn (sphincteroplasty), đặt kích thích thần kinh cùng (sacral nerve stimulation), hoặc trong trường hợp nặng có thể phải làm hậu môn nhân tạo.

Điều trị són phân cần kiên trì và thường kết hợp nhiều phương pháp để đạt hiệu quả tối ưu. Quan trọng hơn, bệnh nhân nên được thăm khám sớm để ngăn ngừa biến chứng và cải thiện chất lượng cuộc sống.

VIII. Phương pháp phòng ngừa són phân

1. Duy trì chế độ ăn uống lành mạnh

• Ăn nhiều rau xanh, trái cây tươi, ngũ cốc nguyên hạt để bổ sung chất xơ, giúp phân mềm, dễ đào thải.
• Uống đủ 1,5–2 lít nước mỗi ngày để hạn chế táo bón.
• Tránh thực phẩm gây kích thích tiêu hóa như đồ cay nóng, rượu bia, cà phê.

2. Tập luyện cơ sàn chậu

Một trong những phương pháp quan trọng giúp cải thiện và phòng ngừa són phân chính là tập luyện cơ sàn chậu bằng các bài tập Kegel hằng ngày. Việc kiên trì thực hiện các động tác co thắt thả lỏng cơ vùng hậu môn và đáy chậu không chỉ giúp tăng cường sức mạnh và độ đàn hồi của cơ vòng hậu môn, mà còn nâng cao khả năng kiểm soát nhu động ruột. Hạn chế són phân ngoài ý muốn.

3. Tập thói quen đi vệ sinh hợp lý

• Tập thói quen đi vệ sinh vào một khung giờ cố định trong ngày.
• Không nhịn khi có nhu cầu và tránh rặn quá mạnh để giảm áp lực lên trực tràng và cơ vòng hậu môn.

4. Kiểm soát cân nặng và duy trì vận động

Bạn nên duy trì cân nặng hợp lý kết hợp tập luyện nhẹ nhàng như đi bộ, yoga hoặc bơi lội để hỗ trợ tiêu hóa và giảm nguy cơ són phân.

5. Hạn chế các yếu tố nguy cơ

• Không tự ý lạm dụng thuốc nhuận tràng hoặc thuốc kháng sinh vì có thể gây rối loạn tiêu hóa.
• Điều trị dứt điểm các bệnh lý liên quan như trĩ, táo bón mạn tính, tiêu chảy kéo dài để phòng ngừa biến chứng.

6. Khám sức khỏe định kỳ

Khám sức khỏe định kỳ đặc biệt quan trọng với người lớn tuổi, phụ nữ sau sinh nhiều lần, hoặc bệnh nhân từng phẫu thuật hậu môn – trực tràng. Việc thăm khám sớm giúp phát hiện bệnh lý nguy cơ và có phương án xử trí kịp thời.

IX. Một số câu hỏi thường gặp

1. Són phân sau mổ trĩ có phải là biến chứng nguy hiểm không?

Són phân sau mổ trĩ có thể xảy ra khi cơ vòng hậu môn bị tổn thương trong quá trình phẫu thuật. Tuy nhiên, đa phần chỉ xuất hiện thoáng qua và sẽ cải thiện dần theo thời gian nếu người bệnh tập phục hồi chức năng cơ vòng đúng cách. Trường hợp són phân kéo dài hoặc nặng lên, người bệnh nên tái khám sớm để bác sĩ kiểm tra và có hướng xử trí phù hợp.

2. Són phân ở trẻ nhỏ là bệnh lý hay chỉ là hiện tượng sinh lý bình thường?

Ở trẻ nhỏ, đặc biệt là trẻ dưới 4 tuổi, són phân thường là hiện tượng sinh lý do hệ thống thần kinh kiểm soát đại tiện chưa hoàn thiện. Tuy nhiên, nếu trẻ lớn hơn vẫn thường xuyên bị són phân, kèm theo táo bón kéo dài, đau bụng hoặc rối loạn tiêu hóa, đây có thể là dấu hiệu bệnh lý. Khi đó, cha mẹ nên đưa trẻ đi khám để tìm nguyên nhân chính xác.

3. Són phân không tự chủ có chữa khỏi hoàn toàn được không?

Khả năng điều trị khỏi són phân phụ thuộc vào nguyên nhân và mức độ tổn thương. 

• Trường hợp nhẹ có thể cải thiện bằng cách điều chỉnh chế độ ăn, tập cơ sàn chậu và kiểm soát táo bón.
• Với tổn thương cơ vòng hoặc thần kinh, cần đến can thiệp y khoa chuyên sâu như tiêm thuốc, phẫu thuật hay kích thích thần kinh.

Nhiều trường hợp có thể cải thiện đáng kể và trở lại cuộc sống bình thường.

4. Phụ nữ bị són phân sau sinh nên làm gì để cải thiện tình trạng này?

Phụ nữ sau sinh thường bị yếu cơ sàn chậu, dẫn đến són phân. Để cải thiện, cần:

• Tập bài tập Kegel đều đặn nhằm tăng cường sức mạnh cơ vòng hậu môn.
• Điều chỉnh chế độ ăn giàu chất xơ, uống nhiều nước để tránh táo bón.
• Tránh rặn mạnh khi đi vệ sinh và hạn chế mang vác nặng trong giai đoạn đầu sau sinh.
• Thăm khám bác sĩ sản khoa hoặc tiêu hóa nếu tình trạng không cải thiện sau vài tuần để được hướng dẫn điều trị chuyên sâu.

Nhìn chung, són phân sau sinh có thể cải thiện đáng kể nếu phụ nữ kiên trì tập luyện và chăm sóc đúng cách. Việc thăm khám y tế sớm cũng giúp phòng tránh biến chứng và nâng cao chất lượng cuộc sống.

Trên đây là chia sẻ của chúng tôi về bệnh lý són phân. Hy vọng qua bài viết, bạn đọc có cái nhìn toàn diện hơn về căn bệnh này. Từ đó có sự chủ động trong việc thăm khám và điều trị để nhanh phục hồi sức khỏe.